قراردادهای هوشمند از جمله عبارت‌هایی است که در دنیای بلاکچین به وفور استفاده می‌شود.
مهندسان فعال در حوزه بلاکچین و فین‌تک از قراردادهای هوشمند بهره زیادی می‌برند. به واسطه این سبک از قراردادها، دو مفهوم ساده به ایده‌ای بدل می‌شوند که به طرز حیرت‌انگیزی پیچیده هستند. یعنی قراردادنویسی در تلفیق با فناوری‌های هوشمند به امکانی جدید و تازه در دنیای بلاکچین تبدیل می‌شود که با آن می‌توان قراردادهای قانونی را به طور هوشمند ثبت کرد.
در واقع، هر قرارداد هوشمند، رمز یا کُدی در رایانه است که به طور خودکار توانایی نظارت و اجرای یک قرارداد قانونی را دارد و در آن، مواد و بندهای قرارداد به عنوان کُدی در بلاکچین به ثبت می‌رسند.
خودکار بودن فرایند ثبت و اجرای قراردادهای هوشمند باعث می‌شود تا هزینه معاملات میان افراد به طرز قابل توجهی کاهش پیدا کند و نیازی به طرف ثالث در عقد قراردادها نباشد.
ویژگی‌های قراردادهای هوشمند چیست؟
قراردادهای هوشمند غیرقابل اصلاح هستند. در نتیجه، امکان بازگشت و اصلاح مواد و بندهای آن یا هر چیز دیگری بعد از ثبت در بلاکچین وجود نخواهد داشت. در بستر بلاکچین، هر قراردادی از سوی تمام طرفین معامله به تأیید می‌رسد. هر چند که نظارت‌های بیرونی در عقد قراردادهای هوشمند وجود ندارد اما در پیشبرد هر یک، نیاز به وجود وکیلی هوشمند است که ابعاد اجرایی این قراردادها را به دقت بسنجد. قراردادهای هوشمند دارای مجموعه‌ای از قوانین هستند. این قوانین از سوی کدهای رایانه‌ای تعریف می‌شوند. تمام نودها (Node) یا کاربران حاضر در بلاکچین هم در جریان روند ثبت و پیشرفت قراردادها قرار می‌گیرند.
در حقیقت، قراردادهای هوشمند به کاربران اجازه ایجادِ پروتکل‌هایی را می‌دهند که دست‌کاری و تغییر به آنها راه ندارد. ضمن اینکه طرفین معامله می‌توانند بدون شناخت قبلی از یکدیگر در بستر بلاکچین اقدام به معامله کنند. نیازی به شناخت قبلی و وجود اعتماد میان افراد وجود ندارد. همان‌طور که پیش‌تر هم عنوان شد، قراردادهای هوشمند از کدهای رایانه‌ای ساخته می‌شوند و مجموعه‌ای از قوانین را به طرفین معامله نشان می‌دهند که اگر برنامه و معامله در مسیری خارج از آنها طی شود، امکان اجرای کدهای مذکور هم وجود نخواهد داشت.
بیت‌کوین، معروف‌ترین رمزارز دیجیتالی دنیاست که در طی سال‌های متمادی از قراردادهای هوشمند پشتیبانی می‌کند و در آنها قابلیت استفاده و معامله وجود دارد. با این حال، عمده شهرت این قراردادها به خاطر خالق اتریوم یعنی ویتالیک بوترین (Vitalic Buterin) است.
قراردادهای هوشمند چطور کار می‌کنند ؟
وقتی گفته می‌شود که قراردادهای هوشمند می‌توانند در دنیای تجارت، قانون، صنایع و امور مالی انقلابی شگرف ایجاد کنند اصلا پای اغراق و بزرگ‌نمایی در میان نیست. هر قرارداد هوشمند از مجموعه‌ای از قوانین ساخته می‌شود که قطعا اجراپذیر خواهد بود. در واقع، شرایط و قوانینی برای هر قرارداد تنظیم می‌شود که فقط در صورت اجرای آنها، قرارداد محقق و ثبت خواهد شد. هر قرارداد دارای شروطی است که با احقاق آنها، پیشبرد کار میسر است. در غیر این صورت، امکان پیگیری و اجرا وجود نخواهد داشت. اگر از نقطه نظر برنامه‌نویسی به این مقوله نگاهی داشته باشیم، اجرای قراردادهای هوشمند به سبک عبارات «اگر…آنگاه یا همان If….Then» پیگیری می‌شوند. این قراردادها، کدهایی هستند که در بستر شبکه بلاکچین اجرا و عملی می‌شوند.
در شبکه اتریوم، قراردادهای مذکور وظیفه اجرا و مدیریت عملیات بلاک‌چینی را بر عهده دارند که در تعامل کاربران با یکدیگر صورت می‌گیرد. پس هر قرارداد هوشمندی از طریق کدهای رایانه‌ای کنترل می‌شود. فناوری بلاکچین، اعتبار قراردادها را تضمین می‌کند. علت این است که هر قرارداد را در تعداد زیادی از رایانه‌های موجود در شبکه کُپی می‌کند و رونوشتی از آن را در تعداد کثیری از رایانه‌های موجود به ثبت می‌رساند. یعنی هر رایانه موجود در بلاکچین در حکم شاهدی بر قرارداد ظاهر می‌شود.
تفاوت قراردادهای هوشمند و تراکنش‌های خودکار دیگر چیست؟
تراکنش‌های خودکار دیگر مثلا سیستم‌های پرداخت خودکار تراکنش‌های بانکی یا امکان بارگذاری محصولاتی مانند فایل‌های موسیقی بعد از پرداخت هزینه با قراردادهای هوشمند تفاوت‌هایی دارند. در ادامه به تعدادی از این تفاوت‌ها اشاره می‌شود:
- در تراکنش‌های خودکار همیشه طرف ثالثی حضور دارد و بانک‌ها می‌توانند در فرایند تراکنش دخالت داشته باشند و اقدام به کم کردن یا افزودن به مبلغ مورد تراکنش بکنند. اما چنین دخالت و کنترلی در پیشبرد قراردادهای هوشمند وجود ندارد.
- تراکنش‌های خودکار سنتی فاقد انعطاف‌پذیری بودند و کد اجرای برنامه در دستان طرف ثالث معاملات قرار داشت. اما در قراردادهای هوشمند تمام طرفین حاضر در معامله، کد را در اختیار دارند. این کد از سوی تمام افراد حاضر در معامله در سیستم اجرا می‌شود و دسترسی عمومی به آن امکان‌پذیر است. در نتیجه، قراردادهای هوشمند در بستر شبکه‌ای غیرمتمرکز (dex) به افراد اجازه می‌دهد تا با یکدیگر به معامله بپردازند و بدون موانع و واسطه‌ها، تراکنش‌های گوناگونی را انجام بدهند. غیرمتمرکز بودن فعالیت‌ها در بستر بلاکچین مانع از بروز هر گونه تقلب و کلاه‌برداری در معاملات و قراردادهای هوشمند می‌شود.
کاربردهای قراردادهای هوشمند چیست؟
کاربردهای فراوانی برای قراردادهای هوشمند در نظر گرفته می‌شود. به عبارت دیگر، ماهیت این قراردادها به گونه‌ای است که طیف وسیعی از کاربردها را به نمایش می‌گذارند. برای رسیدن به درکی بهتر از ویژگی‌ها و کاربردهای قرارداد هوشمند بهتر است به سه ویژگی آنها بپردازیم:
- امضای دیجیتالی (Digital Signatures): هر طرف از قرارداد هوشمند با یک امضای دیجیتالی رمزنگاری‌شده حضور خود در معامله و تراکنش را تأیید می‌کند.
- اوراکلز (Oracles): طرفین هر قرارداد درباره منابع داده‌هایی که در تراکنش به کار گرفته می‌شود به یک توافق می‌رسند. در واقع، هر دو به منبعی یکسان استناد و اعتماد می‌کنند که به آنها درباره پیشرفت تراکنش و معامله اطلاع‌رسانی می‌کند.
- خوداجرایی (Self-Execution): زمانی که شرایط اجرای یک قرارداد محقق می‌شود به صورت خودکار پیگیری خواهد شد و نیازی به انجام هیچ اقدامی از سوی طرفین معامله وجود ندارد.
این ویژگی‌های جذاب باعث می‌شود تا کاربردهای فراوانی برای قراردادهای هوشمند وجود داشته باشد. از معامله و تراکنش‌های پولی تا معاملات مختلف دیگر مثلا در حوزه واردات و صادرات یا حتی شرط‌بندی هم با وجود قراردادهای هوشمند ممکن است.
کاربردهای فراوانی برای قراردادهای هوشمند وجود دارد. برای مثال، زمانی که قراردادی بر سر معامله اموال دیجیتالی صورت می‌گیرد به راحتی می‌توان معاملات را با پرداخت‌های دیجیتالی پیش برد. فرضا اگر پای تبادل اطلاعات در میان باشد به واسطه این قراردادها به راحتی و بدون نیاز به حضور و صرف هزینه برای واسطه‌ها و اشخاص ثالث، معاملات اجرا می‌شوند.
در شرایطی که نیاز به تراکنش‌های مالی میان دو طرف وجود داشته باشد، با بهره‌مندی از قراردادهای هوشمند به راحتی وجوه جا به جا می‌شوند و هزینه تراکنش‌ها به طرز قابل‌توجهی کاهش پیدا می‌کند. در زمینه ثبت و انتقال اسناد مرتبط با املاک و رأی‌گیری‌های مختلف عمومی هم می‌توان از فناوری قراردادهای هوشمند بهره برد. شرکت‌های مختلفی مانند شرکت‌های هواپیمایی می‌توانند فعالیت‌های خود را به بستر بلاکچین منتقل کنند و از طریق قراردادهای هوشمند به ارتباط با مشتریان بپردازند.
برای مثال، وجهی که باید در قبال دیرکرد پروازها به مشتریان و مسافران بازگردانده شود به راحتی از طریق قراردادهای هوشمند و تعریف کدهای مرتبط در سیستم به آنها پس داده می‌شود. به طور کلی هر کسب‌و‌کار و سازمانی که در پی ایجاد بستری غیرمتمرکز برای پیشبرد اهداف و رسالت‌های خود هست نیز می‌تواند از قراردادهای هوشمند و بلاکچین بهره ببرد.
امکان ایجاد تغییر یا پاک کردن قراردادهای هوشمند وجود دارد؟
امکان ایجاد هیچ‌گونه تغییری بعد از ثبت قراردادهای هوشمند وجود ندارد. اما اگر طرفین قرارداد از قبل، تابعی موسوم به خودتخریب (Self-Destruct) در کد قرارداد تعبیه کرده باشند، امکان پاک کردن آن در آینده وجود خواهد داشت. اما بدون وجود این تابع در کد قرارداد، به هیچ‌وجه نمی‌توان قرارداد هوشمند را پاک کرد.
البته می‌توان قابلیت به روزرسانی را برای قراردادهای هوشمند تعریف کرد. یکی از راه‌هایی که در این زمینه وجود دارد، تقسیم یک قرارداد به بخش‌های مختلف و قرادادهای کوچک‌تر است. به طوری که بعضی از این قرادادهای کوچک را به صورت تغییرپذیر تعریف شوند و در آنها گزینه پاک کردن قرارداد وجود داشته باشد و برخی ثابت باشند و امکان بروز و ایجاد تغییر در آنها تعریف نشود و این نیز می تواند چشم‌انداز قراردادهای هوشمند را تحت تاثیر قرار دهد. یعنی بخشی از کد، قابلیت پاک شدن و تغییر داشته باشد و بخشی دیگر خیر.
مزایای قراردادهای هوشمند چیست؟
قراردادهای هوشمند به عنوان کدهای قابل‌برنامه‌ریزی از ظرفیت زیادی برای شخصی‌سازی در معاملات مختلف بهره‌مند هستند. یعنی می‌توان آنها را برای معاملات در زمینه‌های متنوع و با ویژگی‌های مورد نظر طرفین معامله، برنامه‌ریزی کرد. ضمن اینکه هزینه تراکنش‌ها و معاملات با وجود این قراردادها به شکل قابل‌توجهی کاهش پیدا می‌کند و گذشته از آن، شفافیت و وضوحی بسیار بالا دارند. قراردادهای هوشمند در مواردی که نیاز به تبادل پول و اطلاعات میان چند طرف معامله وجود دارد بسیار کاربردی هستند. این قراردادها را می‌توان برای طیف وسیعی از معاملات و فعالیت‌ها برنامه‌ریزی کرد؛ برای مثال، دارایی‌های توکن‌سازی شده، سیستم‌های رأی‌گیری، تبادلات در بسترهای غیرمتمرکز، صنایع بازی، کیف پول‌های فعال مبتنی بر رمزارزها و اپلیکیشن‌های موبایلی.
از امکان عقد قراردادهای هوشمند می‌توان در حوزه‌های متنوعی مانند امور خیریه، سلامت و درمان، زنجیره تامین و مدیریت امور مالی بهره برد.
محدودیت‌ها، انتقادات و چشم‌انداز قراردادهای هوشمند چیست؟
با توجه به چشم‌انداز قراردادهای هوشمند : باید پذیرفت که قراردادهای هوشمند، کدهایی هستند که از طریق برنامه‌نویسان نوشته می‌شوند و از این نظر امکان بروز خطاهای انسانی در آنها وجود دارد و این موضوع چشم‌انداز قراردادهای هوشمند را نیز تحت تاثیر خود قرار می دهد. بنابراین، زمانی که پای اطلاعاتی بسیار مهم و مبالغ کلانی از پول در میان است باید حتما از برنامه‌نویسان خبره و ماهر استفاده شود. با توجه به اینکه سیستم بلاکچین و اجرای قراردادهای هوشمند قابلیت تغییرناپذیری دارد، بروز اشتباهات برنامه‌نویسی در آنها می‌تواند ضرر سنگینی را به طرفین معامله وارد کند.
طرفداران سیستم بلاکچین از چشم‌انداز قراردادهای هوشمند استقبال زیادی به عمل می‌آورند و معتقدند که می‌توان از آن به عنوان راه‌کاری برای پیشبرد سریع‌تر و بهتر امور تجاری بهره برد و نظام بروکراتیک را در هم پیچید. اما منتقدانی هم وجود دارند که با این ایده مخالند. آنها معتقدند که بسیاری از مشکلات دنیای حقیقی به کمک این فناوری‌ها قابلیت حل و فصل ندارند. به زعم مخالفان، سیستم‌های متمرکز ساده‌تر هستند و هزینه زیادی نخواهند داشت. اما راه‌اندازی و آموزش فراگیر شبکه‌های غیرمتمرکز دشوار است و در آغاز هزینه‌های زیادی تحمیل می‌کند. در هر حال شاید اکنون نقص‌ها و ایراداتی در زمینه قراردادهای هوشمند وجود داشته باشد اما قطعا در آینده‌ای نه چندان دور، پیشرفت فناوری، ایرادات کنونی را از میان برخواهد داشت.
پویا چامر
منبع: cintjournal.com